Jak powszechnie wiadomo, nie ma takiej ilości pieniędzy, której pod jakimkolwiek, bardziej lub mniej ważnym pretekstem, nie chciałby uzyskać od obywateli Polski – w formie rozmaitych opłat i podatków – jej minister finansów, oczywiście z przeznaczeniem „na konieczne i uzasadnione potrzeby oraz wydatki państwa”. A jako że obecna sytuacja ekonomiczna wymusza na panu ministrze Rostowskim „kreatywne i dynamiczne” poszukiwanie wszelakich źródeł finansowych, dlatego też nie może dziwić, zarówno skala jak i rodzaje wymyślanych przez niego obciążeń Polaków.
Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze „inwencja twórcza” dużej części samorządów lokalnych oraz rozmaitych urzędów i instytucji publicznych (vide nowy pomysł na podatek katastralny, czy od gromadzonej wody deszczowej lub przydrożnych krzyży upamiętniających ofiary wypadków drogowych). Biorąc to wszystko razem pod uwagę otrzymujemy obraz gigantycznej „góry” podatkowej, której nie da się nijak ominąć. Oczywiście w dzisiejszym świecie płacimy obowiązkowo w zasadzie tylko jednemu „Panu”, ale z podatkami składanymi „władzy” w różnej postaci, społeczeństwo nasze spotykało się już od czasów plemiennych. W niniejszym tekście chciałbym zatem przedstawić rodzaje danin, powinności i opłat, które funkcjonowały na terenie, najpierw Królestwa Polskiego, a następnie Rzeczypospolitej do 1600 roku, aby zobrazować, że pomysłowość ludzka jeśli chodzi o sposoby zdobywania pieniędzy od swoich bliźnich jest nieograniczona i ponadczasowa. Przedstawione poniżej rodzaje danin, opłat i posług dotyczyły w pierwszej kolejności ówczesnych mieszczan oraz kmieci (chłopów), zarówno tych z dóbr prywatnych jak i królewskich. Szlachta koronna i litewska oraz duchowieństwo katolickie wnosiło wszelkie podatki jakie ich ewentualnie obowiązywały, na podstawie właściwych sobie praw stanowych (ustalone np. kolejnymi przywilejami szlacheckimi zwolnienia dla szlachty, subsidium haritativum składane przez wyższe duchowieństwo dobrowolnie w razie zagrożenia wojennego itp.). Osobnym zagadnieniem jest opodatkowanie i zobowiązania mniejszości etnicznych i religijnych (np. pogłówne żydowskie) wobec ówczesnego państwa. Niniejsze przedstawienie rodzajów danin, powinności i opłat ma charakter słownikowy i jest tylko wyborem, głównie ze względu na znaczną ich ilość i różnorodność w interesującym nas okresie czasu.
Pomysłowi przodkowie
Beczkowe (inne nazwy: achtelowe, kłodne) – była to opłata od jednostki objętości warzonego i sprzedawanego piwa zwanej beczką; Brukowe (burkowe) – było to myto pobierane przez miasto za użytkowanie dróg publicznych, ulic i przeznaczone na ich konserwację; Brzegowe (brzeżne, płetne) – była to opłata za używanie brzegu rzeki do celów handlu rzecznego; Cyżowe (cyża) – był to podatek nadzwyczajny pobierany od piwa, miodu i wina; Czynsz (płat, płatnia, popłatek) – była to renta pieniężna płacona przez chłopów panu od roli, zagrody, młyna etc.; Danina – było to obowiązkowe świadczenie poddanych we włościach prywatnych, królewskich lub duchownych, uiszczane w naturze lub pieniądzach; Dębne – była to opłata składana przez szewców za odzieranie z dębów kory, służącej im do garbowania skóry; Dupla lub tzw. podwójny szos – był to podatek płacony przez mieszczan od nieruchomości; Dziesięcina – była to danina składana z dziesiątej części zbiorów, najczęściej duchowieństwu; Flukorn (pług, płużne) – była to danina płacona przez chłopów od jednostki powierzchni uprawianego gruntu; Folwarkowe – był to czynsz płacony przez mieszczan z folwarku tj. posiadanego gospodarstwa wiejskiego; Frynczoł – było to cło pobierane w portach od statków, które przypływały do nich z ładunkiem towarów; Gaj (gajne, gajowe, leśne, paszne, rybne) – była to opłata lub danina uiszczana za prawo korzystania z lasów, pastwisk leśnych oraz za prawo połowu ryb w rzekach; Gody (godne, poczesne, kolęda) – była to danina składana panu przez poddanych z okazji uroczystego święta; Gorzałczane – była to opłata uiszczana od palenia i szynkowania gorzałki; Gościnne – była to opłata uiszczana panu przez chłopa opuszczającego jego wieś; Gościtwa (stacyja, stan) – była to powinność goszczenia króla (księcia) i jego dworu w czasie jego przejazdu przez kraj; Gwałty – była to powinność wykonywania prac polowych, świadczonych przez chłopów na rzecz dworu w okresie pilnych prac sezonowych, np. w czasie żniw; Jarmarczne (jarmarkowe, targowe) – była to opłata z jarmarków miejskich, odbywających się kilka razy w roku; Kolejne – był to pieniężny ekwiwalent powinności ciążącej na karczmarzach, polegającej na dostarczaniu do dworów królewskich i zamków piwa według kolejności; Kolkowe (osadne) – była to opłata na rzecz dworu składana przez chłopów za przejęcie w uprawę czyli tzw. „osadzenie” nowego kawałka ziemi lub nieużytków, których granicę oznaczano kołkami; Koronacyja – była to okolicznościowa danina pieniężna składana przez mieszczan miast królewskich z okazji koronacji króla; Kotłowe – była to opłata uiszczana przez karczmarzy wiejskich i chłopów za korzystanie z dworskich urządzeń do warzenia piwa; Krogulcze – była to opłata uiszczana przez chłopów jako pieniężny ekwiwalent powinności składania w daninie krogulców (albo ich hodowania), tj. ptaków drapieżnych używanych do polowania;
To nie koniec
Królestwo (królewszczyzna, poradlne, podymne) – był to stały podatek gruntowy płacony z łanów kmiecych, kościelnych i klasztornych na rzecz króla; Kuchenne – była to danina pieniężna uiszczana w zamian za powinność służenia w kuchni królewskiej lub w czasie przyrządzania obiadów dla urzędnika, zjeżdżającego na sądy; Kwarta – był to podatek z dóbr królewskich (np. królewszczyzn, czyli majątków ziemskich będących własnością króla, ceł jemu przeznaczonych) pobierany w wysokości czwartej części dochodu i przeznaczony na utrzymanie wojska kwarcianego; Kwitowe – była to opłata za wystawienie pokwitowania z odbioru daniny lub podatku; Łazowe – był to czynsz płacony od pól uprawnych powstałych w wyniku wypalania lub wykarczowania lasu; Małdrat – była to dziesięcina zbożowa, składana przez chłopów na rzecz duchowieństwa; Meszne – był to rodzaj daniny, składanej przez parafian proboszczowi w formie czynszu pieniężnego lub w naturze; Miejskie – był to rodzaj opłaty pobieranej przez urząd miejski od mieszczanina nowego, świeżo osiadłego w danym mieście, za nadanie prawa miejskiego; Myto – było to cło, opłata pobierana za przejazd lub przewóz towarów przez most, groblę, granicę, drogami lądowymi lub wodnymi; Nowinne – był to czynsz płacony przez chłopów od uprawy nowin, tj. świeżo wykarczowanych gruntów; Ogrodowe – był to czynsz płacony z małych działek przez ich właścicieli, także przez mieszczan; Olbora – był to czynsz płacony z kopalń kruszców na rzecz skarbu królewskiego; Omylne – była to opłata składana przez kmiecia (chłopa) panu za niedotrzymanie ustalonej uprzednio umowy osadczej i rezygnację z objęcia gruntu; Pierścień – był to podatek płacony przez mieszczan miast królewskich na pierścień koronacyjny królowej; Podwozowe – był to rodzaj daniny lub czynszu składanego w zamian za powinność podwozu, tj. dostarczania panującemu i urzędnikom środków transportu; Podymne (poradlne) – była to danina na rzecz panującego składana w formie czynszu lub w naturze od dymu, czyli zagrody (gospodarstwa chłopskiego), zamieniona z czasem na stały podatek gruntowy w wysokości dwóch groszy z łanu (ówczesny 1złp = 60 groszom, 1 łan = ok. 16 ha ziemi); Pogłówne (pogłowie) – był to podatek płacony na rzecz panującego od głowy, tj. osoby; Pokłonne – była to opłata zwyczajowa składana panu przez kmiecia (chłopa) opuszającego wieś; Robota – były to obowiązkowe prace świadczone przez poddanych na rzecz dworów i zamków, wynikające z ich statusu poddańczego; Rugowe – był to rodzaj czynszu lub daniny składanej w naturze przez mieszczan i chłopów na utrzymanie urzędników sądowych biorących udział w rugach, czyli badaniu sądowym występków mieszczan i kmieci; Stróża – była to powinność strzeżenia majątków, tj. dworów, zamków, stawów, lasów, etc.; Swadziebne – była to opłata składana przez młoda parę z okazji wesela;
Ślad – była to powinność dotycząca ścigania złodzieja przez mieszkańców konkretnej wsi lub miejscowości; Świętomarskie – był to czynsz płacony przez mieszczan od nieruchomości i od rzemiosła na dzień świętego Marcina; Wojenne – był to czynsz płacony przez mieszkańców wsi i miast na rzecz skarbu królewskiego w wypadku wojny; Żarnowe – była to opłata składana przez chłopów za posiadanie własnych żaren i za prawo przemiału zboża w młynach innych niż królewskie.
Jak więc można się zorientować na podstawie ww. przykładów, pole do popisu przed urzędnikami ministerstwa finansów jak i samym ministrem Rostowskim oraz władzami samorządowymi jest jeszcze dość szeroko otwarte jeśli chodzi o „kreatywne” wyszukiwanie pieniędzy wśród swoich współobywateli – poddanych, wystarczy tylko sięgnąć do historii.
