Stan, w którym władza publiczna posiada wyłączne prawo druku pieniędzy uważa się obecnie za rzecz normalną… Przedmiotem dyskusji jest sposób korzystania z owego monopolu, zakres samodzielności organów odpowiedzialnych za politykę monetarną lub estetyka banknotów. Tym bardziej warto zapoznać się z funkcjonowaniem pieniądza emitowanego przez konkurujące ze sobą banki jak to miało miejsce w Szkocji w XVIII i J XIX w. System taki – przez analogię do wolnego handlu – zwany był „wolną bankowością” (free banking).
[nice_download]Historia zaczyna się w 1695 r. kiedy to parlament szkocki ustanawia Bank Szkocji i nadaje mu statut przewidujący min. monopol druku banknotów, przywilej ograniczonej odpowiedzialności i, co ciekawsze, zakaz udzielania pożyczek… rządowi![/nice_download]
Monopol Banku Szkocji został złamany ustawą Izby Gmin w roku 1727 powołującą konkurencyjny Królewski Bank Szkocji („stary” bank był podejrzewany o sympatie wobec usuniętych z tronu Stuartów). Scena zagęszcza się.
[nice_download]W 1746 powstaje kolejny bank emisyjny pod nazwą British Linen Company, a w latach 60-tych XVIII stulecia własny pieniądz emitowało już 12, a na początku XIX w. 18 banków![/nice_download]
System zasadzał się na kilku prostych regułach, z których naczelną była swoboda podejmowania działalności emisyjnej. Herbert Spencer stwierdzał iż „prawo nie nakładało jakichkolwiek ograniczeń na kogokolwiek kto emitowałby banknoty w Szkocji”. Owa swoboda wejścia na rynek spowodowała iż próby założenia kartelu emitentów nie powiodły się. Każdy z banków samodzielnie i na własne ryzyko określał stopień pokrycia w złocie dla swojej emisji oraz stopy procentowe kredytów i depozytów.
Drugą cechą systemu była nieograniczona odpowiedzialność większości banków (tj. wspólników takich banków) jako że przywilejem ograniczonej odpowiedzialności obdarzono tylko ww. trzy pierwsze banki.
[nice_download]W warunkach gdy nie istniał obowiązek przyjmowania którychkolwiek banknotów, zasada nieograniczonej odpowiedzialności wspólników banku za jego zobowiązania, skłaniała ludzi do akceptowania zapłaty w banknotach przezeń emitowanych.[/nice_download]
Zwornikiem systemu było porozumienie emitentów z 1771 r., na mocy którego zobowiązali się oni do wzajemnego przyjmowania od klientów swoich banknotów po ich cenie nominalnej. Następnie, podczas regularnie odbywanych sesji rozliczeniowych, banknoty były okazywane emitentowi do realizacji tj. wymiany na kruszec. W ten sposób każda sztuczna ekspansja, nie znajdująca pokrycia w aktywach banku była szybko ujawniana ku zadowoleniu publiczności. Banki z drugiej strony chroniły się przed paniką bądź wywołanym przez konkurencję „run-em” stosując znaną prawu wekslowemu klauzulę stanowiącą, iż banknoty będą realizowane w pewien czas po okazaniu, nie zaś na żądanie.
Wiadomo skądinąd że „proof of the pudding is in its eating” czyli że dowodem na istnienie budyniu jest jego zjedzenie. W skali mikro system zakładający swobodę emisji i posiadający wmontowany mechanizm samokontroli (wyżej opisane sesje rozliczeniowe) został przetestowany przez bardzo dynamiczny Ayr bank i to na tyle skutecznie, iż okazało się konieczne ogłoszenie jego upadłości. Bankructwo to dotknęło głównie jego właścicieli, a to ze względu na ww. zasadę nieograniczonej odpowiedzialności.
[nice_alert]O stabilności całego systemu pieniężnego Szkocji może świadczyć jego zachowanie w czasie głębokiego kryzysu lat 1825-26. W przeciwieństwie do Anglii, gdzie większość banków uderzyła o pomoc do Banku Anglii jako kredytodawcy ostatniego ratunku, nie zanotowano przykładu banku szkockiego proszącego Londyn o wsparcie.[/nice_alert]
Po prostu radziły sobie same, a pomimo to nie zawiesiły działalności, co w świetle ścisłych związków obu krajów i wpływu sytuacji ekonomicznej w jednym z nich na wydarzenia po drugiej stronie muru Hadriana świadczy o sile wyboru szkockiego.
Już 200 lat temu wolna bankowość miała wielu oponentów, z których najznamienitszym był David Hume stwierdzający iż „nie znam żadnej innej metody zepsucia pieniądza poniżej jego poziomu, niż owe instytucje banków, funduszy, i papierowego kredytu wobec których – tak bardzo jesteśmy pobłażliwi w tym Królestwie”.
Należy pamiętać iż w tamtych czasach oczekiwało się od rządu że ten zwiąże sobie ręce ustanawiając solidny pieniądz mający pokrycie w złocie. Na takim to stanowisku została oparta min. ustawa bankowa Peel’e która położyła kres eksperymentowi…
