Dziś nie wyobrażamy sobie Bożego Narodzenia bez choinki, a kolacji wigilijnej bez dzielenia się opłatkiem. Okazuje się jednak, że pierwsi chrześcijanie wcale nie świętowali narodzin swojego Mistrza. Dzisiejsze tradycje bożonarodzeniowe są zaś mieszaniną różnych zwyczajów z całego świata.
Ks. prof. Józef Naumowicz, który zajmuje się patrologią, ustalił, że pierwsze uroczyste obchody Bożego Narodzenia odbyły się w Betlejem w IV wieku.
Trzy wieki po Bożym Narodzeniu bez… Bożego Narodzenia
Przez pierwsze 300 lat po Chrystusie chrześcijanie w ogóle nie obchodzili Bożego Narodzenia. Celebrowali oczywiście Wielkanoc czyli Zmartwychwstanie Pańskie, jako najważniejsze wydarzenie z Nowego Testamentu.
O świętowaniu „urodzin” swojego Zbawcy chrześcijanie mieli czas pomyśleć dopiero w IV wieku, ponieważ wtedy dopiero skończyły się prześladowania wyznawców Chrystusa w Imperium Rzymskim. Pierwsze oficjalne obchody odbyły się w IV wieku, w nowo wybudowanej bazylice Narodzenia Pańskiego. Powszechny jest mit, jakoby chrześcijańskie Boże Narodzenie miało zastąpić pogańskie święta. Twierdzenie to niewiele ma wspólnego z prawdą. To właśnie wybudowanie bazyliki i radość z końca prześladowań były pretekstem do ustanowienia święta, którego inicjatorką była św. Helena.
Zwyczaj pasterki jest tak stary jak samo Boże Narodzenia
Pierwszą bożonarodzeniową tradycją była… pasterka. Wyglądała ona jednak nieco inaczej niż ta dzisiejsza. Pasterką nazywano 8-kilometrową procesję Patriarchy jerozolimskiego do Betlejem i odprawienie przez niego nocnej Mszy w grocie Narodzenia Pańskiego.
Polskie słowo „pasterka” odnosi się do pastuszków, którzy jako pierwsi oddali pokłon nowo narodzonemu Chrystusowi.
Przesilenie zimowe. Nowo narodzony Bóg przynosi światło
Z początku Boże Narodzenie obchodzono 6 stycznia. Po jakimś czasie przeniesiono święto na noc z 24 na 25 grudnia. Rzymianie uważali, że wtedy następuje przesilenie zimowe, a dni znów stają się coraz dłuższe. Miało to symbolizować, że nowo narodzony Bóg przynosi światło.
Dziś wiemy, że przesilenie następuje z 22 na 23 grudnia, ale zwyczaju już nie przesuwano. W 335 roku Boże Narodzenie dotarło z Betlejem do Rzymu, a stamtąd zwyczaj ten poszedł na cały świat.
Choinka od XV wieku… ale nie w Polsce
Skąd choinka na Boże Narodzenie? Geneza drzewka ma charakter nie etnograficzny, lecz teologiczny. Bożonarodzeniowe drzewko jest metaforą rajskiego drzewa poznania dobra i zła. Jezus uznawany jest za „nowego Adama”. Już św. Efrem Syryjczyk w swoim „Hymnie o Bożym Narodzeniu” stosował to porównanie.
Zwyczaj stawiania iglaka w domu narodził się w Niemczech. Wybierano choinki, ponieważ zimą trudno o inne zielone drzewko. Bombki? To też stary zwyczaj – imitowały one rajskie owoce.
Najstarszy przekaz o świątecznym drzewku sięga roku 1492 i dotyczy dekoracji choinkami jodłowymi katedry w Strasburgu, w Alzacji. W XVI wieku zwyczaj rozlał się na całe Niemcy, a później na całą Europę.
Do Rosji choinkę bożonarodzeniową przeniósł germanofil car Piotr Wielki w 1699 roku. Do Francji w 1738 roku choinka zawitała za sprawą Marii Leszczyńskiej, żony króla Ludwika XV.
Ciekawym jest fakt, że z początku choinkę stawiali również czescy i austriaccy Żydzi, którzy w tym samym okresie świętują Chanukę.
Choinka pojawia się w Polsce
W Polsce choinka pojawiła się za sprawa Gdańska. Unia Hanzeatycka była nie tylko ciekawym kapitalistycznym tworem, ale też nośnikiem kultury. W 1510 roku choinka stanęła w Rydze, później w Tallinie, Bremie i, z drobnym opóźnieniem bo w 1698 roku, w Gdańsku.
Z Gdańska zaś zwyczaj poszedł dalej w Polskę, choć stałym elementem świątecznego wystroju stał się dopiero w XIX wieku. Co ciekawe, Kaszubi, którzy przecież najbardziej narażeni byli na wpływy kulturowe Hanzy, przejęli zwyczaj stawiania choinki dopiero w 20-leciu między wojennym od Polaków. Wcześniej w kaszubskich chëczach (kasz. dom) stawiano snopki siana, na pamiątkę narodzin Jezusa w stajence.
Warszawiacy zaczęli stawiać choinki w domach już w XVIII wieku, przejmując tę tradycję od Prusaków.
Choinkę do Watykanu przywiózł Jan Paweł II
Choinka na Placu św. Piotra sąsiaduje z szopką, która jest włoską rodzimą tradycją, wywodzącą się od św. Franciszka i sięga XIII wieku. Samo drzewko to jednak pewna nowość w Stolicy Apostolskiej. Zwyczaj stawiania choinki zapoczątkował dopiero nasz papież, Jan Paweł II, w 1982 r.
Polskie drzewko stanęło na Placu św. Piotra dwa razy – w 1997 r. (z Tatr) i 2018 r. (z Mazur).
Łamanie się opłatkiem
Wielu sądzi, że dzielenie się opłatkiem jest polską tradycją. Zwyczaj ten jednak również pochodzi z Alzacji. Powstał w XVII wieku i symbolizował Komunię Świętą, choć hostie nie były konsekrowane. W Polsce zaczęliśmy łamać się opłatkiem w XVIII stuleciu.
Źródło: eKAI/Nczas
